فلوسایتومتری ابزاری پیچیده برای اندازهگیری چندین ویژگی فیزیکی از یک سلول منفرد میباشد، که از جمله این ویژگیها میتوان به بررسی سایز و گرانولوسیته سلول اشاره کرد، که در سوسپانسیون سلولی در دستگاه فلوسایتومتری اندازهگیری می شود. عملکرد آن به ویژگیهای امواج پراکنده شده از سلول بستگی دارد، که ممکن است از رنگها و یا آنتیبادیهای منوکلونال ساطع شوند. این موارد گفته شده فلوسایتومتری را ابزاری مهم و مناسب برای بررسی جزئیات پیچیدگی سلولها در مدت زمان کوتاه تبدیل کرده است. از جمله کاربردهای فلوسایتومتری میتوان به ایمنوفنوتایپینگ سلولهای خون محیطی، آنالیز و بررسی آپاپتوز و تشخیص سایتوکاینها اشاره کرد.
اولین دستگاههای فلوسایتومتری تنها قادر به تشخیص سایز سلولی بودهاند، اما اکنون این دستگاههای نسبتا پیچیده قابلیت بررسی و مشخص کردن همزمان چهارده پارامتر را باهم دارند. فلوسایتومتری قابلیت اندازهگیری ویژگیهای فلئورسنتی یک سلول منفرد و یا هر ذره مثل میکروارگانیسمها ، را دارا میباشد. سایز، گرانولوسیته، ویژگیهای فلئورسنتی سلولها و ... که از آنتی بادیها یا رنگهای فلئوسنتی مشتق شده ساطع میشوند و از آنها به منظور آنالیز و تمایز سلولها استفاده میکنند، قابل بررسی و اندازه گیری هستند. پراکندگی امواج به طور مستقیم به ساختار و ویژگیهای مورفولوژیکی سلولها بستگی دارد.
قطعات دستگاه فلوسایتومتر شامل: فلوئیدیکها، اپتیکها، شبکه کنترل الکترونی ( دتکتورها) و یک کامپیوتر میباشد. فلوئیدیکها مسئول هدایت سوسپانسیون سلولی به منبع نوری متمرکز یا لیزر میباشند. اپتیک نور لیزر را برروی سلولها یا ذرات متمرکز میکند و همچنین پراکندگی نور یا نور فلئورسنتی ساطع شده از ذرات را جمعآوری میکند و به پالسهای الکتریکی تبدیل مینماید. شبکه الکتریکی سیگنال را جمعآوری کرده و سیگنال را به اطلاعات دیجیتالی تبدیل میکند، که با شدت نور متناسب است و کامپیوتر نیز برای آنالیز اطلاعات ضروری میباشد.
فلوساتومتری در زمینههای متنوعی بسته به آن چه که از غشاء سیتوپلاسم و آنتیژنهای سلولی ساطع میشود، مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر این، تمام سلولها و ترکیبات سلولی مثل ارگانلها، هسته، DNA،RNA، کروموزومها، سیتوکاینها، هورمونها و ترکیبات پروتیئن نیز میتوانند با فلوسایتومتری تحلیل شوند. آنالیز و بررسی تکثیر و سیکل سلولی، اندازهگیری گذار کلسیمی و پتانسیل غشاء از موارد استفاده از فلوسایتومتری هستند.
گفتیم که یکی از ابزار دستگاه فلوسایتومتر، سیستم فلوئیدیک میباشد. در این سیستم سلولهای موجود در سوسپانسیون سلولی از میان یک لوله عبور میکنند، که اطلاعات ناشی از آن حاوی: خطوط فشاری و مایعی موجود در غلاف میباشند. به عنوان مثال، سرعت بالای فلوسایتومتر برای اندازهگیریهای کیفی همچون ایمنوفنوتایپینگ سلولهای پستانداران استفاده میشوند، در حالیکه سرعت پایین فلوسایتومتری سایز جریان نمونه را کوچکتر میکنند، در حالیکه یکنواحتی و دقت روشنایی را افزایش میدهد.
سیستم اپتیک بخشی دیگر از دستگاه فلوسایتومتری است که شامل یک بخش اپتیکال میباشد که برانگیجتگی را درون خود حفظ میکند، و از لیزرها و لنزها تشکیل شده است. لنزها را براساس لوله لیزر را انتخاب میکنند.
نور از کنارههای سلول منعکس میشود و پس از آن که لیزر به سلولها برخورد میکند، آنچه را ساطع میشود، پراکندگیهای سلول منعکس میشوند و پس از آن که لیزر به سلولها برخورد میکنند، آن چه را که ساطع می شود، پراکندگی نور مینامند. دو نوع پراکندگی نور وجود دارد که Side Scatter (SSC) و Forward Scatter (FSC) نام دارند. فاکتورهایی که بر پراکندگیهای نوری اثر میگذارد شامل غشاء، هسته، گرانولوسیته سلول، اندازه سلول و توپوگرافی سطح سلول میباشد. به طور کلی، سایز سلول یا ذره و پیچیدگی داخل هر سلول ویژگی و نوع هر پراکندگی را مشخص میکند.
FSC متناسب با سطح سلول و یا به عبارتی سایز آن میباشد و برای مشخص کردن بهتر ذرات نسبت به سایز آنهاست و بهطور رایجی در ایمنوفنوتایپینگ استفاده میشود. نور SSC در واقع متناسب با گرانولوسیتی یا پیچیدگی داخل سلول است.
بخش دیگر، بخش مرتبکنننده سلولی الکترواستاتیک یا به عبارتی Cell Sortingمیباشد. مرتب کننده الکترواستاتیک سلولی برای عکسبرداری و جداسازی سلولها با ویژگیهای که ذکر شده کارایی دارد. پروبهای فلورسنتی در سطح وسیعی استفاده میشود که از جمله آنها میتوان به جمعیتهای مختلف سلولی، گیرندههای سطح سلولی و یا ارگانلهای داخل سلولی، ردیف و مرتب کردن سلولها، ایمنوفنوتایپینگ، مشخص کردن محتوای نوکلیئکاسید، اندازهگیری فعالیت آنزیم و جمعیت آپاپتوزی سلولی اشاره کرد.
کاربردهای فلوسایتومتری
ایمنوفنوتایپینگ یا شناسایی فنوتیپیک سلولها به منظور تعریف یک گروه سلولی ویژه در یک جمعیت سلولی مختلف در فلوسایتومتری استفاده میشود ( همانند سلولهای ایمنی در خون ). سلولهای اختصاصی سطح پروتئینها که به عنوان مارکرهای سلولی شناخته میشوند را نیز میتوان با استفاده از آنتی بادیها مشخص کرد. از دیگر کاربردهای فلوسایتومتری میتوان به اندازهگیری سریع سلولهای آپاپتوزی اشاره کرد. همچنین اندازهگیری میزان زندهمانی سلول نقش مهمی در همه سلولها دارد. بررسی زندهمانی میتواند اطلاعاتی درباره سلولهای زنده و مرده فراهم کند. سلولهای مرده در نمونه شما میتوانند به آنتیبادیها متصل شوند و یک نتیجه مثبت کاذب ایجاد کند و در نهایت میتوان به مشخص کردن تغییرات غشای پلاسمایی اشاره کرد. آپاپتوز با انواعی از تغییرات مولکولی و مورفولوژیکی شناسایی میشوند. یکی از اتفاقات اولیهای که در آبشار آپاپتوزی رخ میدهد، جا به جایی در غشای پلاسمایی است که فسفتیدیل سرین از لایه داخلی به لایه خارجی منتقل میشود و این بر سختی غشاء اثر میگذارد.